Kraški oblici reljefa

Tereni na kojima su dominantne karbonatne stene predstavljaju oblike kraškog reljefa. Reljef se u krečnjačkim stenama deli na podzemne i površinske. Ono što je zajedničko za njih jeste da su nastali hemijskim i mehaničkim razaranjem pod dejstvom vode, uz prisustvo brojnih tektonskih predisponiranih struktura kao što su pukotine i rasedi. 

Površinski kraški oblici reljefa

Škrape su najsitniji oblici površinskog kraškog reljefa. Nastale su korozivnim dejstvom vode koja se sliva po slojevima krečnjačkih stena. Uski žljebovi odvojeni su uglavnom oštrim grebenima. Njihove dimenzije se kreću u dijapazonu od nekoliko centimetara do nekoliko metara. Mogu da budu duboke i preko 10 m. Ako je nešto drugačija cirkulacija vode, kao direktna posledica prisustva brojnih pukotina, može da dođe do formiranja mrežastih škrapa. Uzana i relativno dugačka udubljenja sa vertikalnim zidovima koja liče na rovove nazivaju se bogazi. 

Vrtače spadaju među najznačajnije i najčešće morfološke oblike u karstu. Najčešće se formiraju na mestima presecanja dva ili više raseda. To su mesta najpodložnija kartifikaciji, odnosno zoni koncentracije rastvaranja. Vrtače mogu da nastanu i prolamanjem tavanica plitkih pećinskih kanala. Dno vrtača i kanali ispod njih su ispunjeni teže rastvorljivim sastojcima krečnjaka bogatim mineralima gvožđa koji im daje crvenu boju. Na pojedinim delovima Dinarida javljaju se brojne vrtače od više desetina na kvadratni kilometar i ta pojava se naziva boginjavi kras.

Vrtače su tanjirastog, levkastog i bunarastog oblika. Veoma često su povezane  razlomima tako da predstavljaju trase značajnih tektonskih pravaca. Dna vrtača predstavljaju uglavnom obradive površine.

Uvale nastaju spajanjem vrtača. Njihova dužina može da ide i do 3 km. Dno uvale je obično popunjeno glinom i crvenicom. 

Kraška polja predstavljaju najmarkantnije površinske oblike kraške erozije. Hidrogeološki slivovi većine kraških polja nalaze se u zoni visokih atmosferskih taloga, zbog čega imaju vrlo povoljne uslove za akumulaciju velikih količina voda. Imaju planaran i izdužen oblik zatvorene depresije opkoljene sa svih strana krečnjačkim brdima i planinama, tako da vode sa njihove površine otiču prirodnim putem. U formiranju ove vrste reljefa je dominantna uloga tektonike. Neka polja su periodično plavljena. U Dinaridima je registrovano oko 130 kraških polja na različitim visinama: najviše je Kupreško polje 1165 m, a najniže Konavljansko polje 65-86 m nadmorske visine. U svim poljima dolazi do akumuliranja vode i to najčešće u periodu između oktobra i aprila, ali dosta poplava registrovano je i van ovog perioda.

Najpoznatija kraška polja u dinaridima su: Popovo polje, Bilećko polje, Fatničko polje, Dabarsko polje, Gatačko i Nevesinjsko polje. 

Ponornice su karakteristika kraškog reljefa i predstavljaju stalne ili povremene vodene tokove koji se formiraju od jačih vrela čije vode posle dužeg ili kraćeg površinskog toka uviru preko ponora u podzemlje. Najduža ponornica u Evropi bila je Trebišnjica (oko 90km).

Kanjoni su najspecifičniji oblici kraškog reljefa.  Kanjon reke Tare na pojedinim mestima ide i do 1200 m dubine i predstavlja najdublji kanjon u Evropi. Pored ovog kanjona poznati su još kanjoni: Lima, Drine, Morače, Ibra i Pive. 

Prirodni mostovi su retki specifični oblici kraškog reljefa. Nastaju rušenjem pećinskih tavanica iznad snažnih podzemnih vodenih tokova. Ove pojave se u istočnoj Srbiji nazivaju prerasti. Najpoznatije prerasti se nalaze na reci Vratni kod Negotina i rečici Prerast kod Majdanpeka. 

Podzemni oblici kraškog reljefa

Podzemni erozioni oblici (ponori, jame, pećine) zajedno sa akumulacionim oblicima u njima (crvenica, mehanička drobina) predstavljaju podzemni kraški reljef.

Ponori su mesta gde površinske vode uviru u podzemlje. Ponori mogu biti u obliku velikih jama sa vertikalnim stranama, zatim pećina sa horizontalnim kanalima ili velikim proširenim pukotinama i kavernama, kroz koje poniru površinske vode. Pojedini ponori u Dinaridima imaju veoma razvijenu drenažnu mrežu, tako da se od njih formiraju podzemne reke. 

Jame nastaju hemijskom erozijom vode na mestima gde se ukršta više pukotina i pukotinskih sistema. Može se desiti da nastanu i usled mehaničke erozije, ako se radi o ponorima kraških vodotokova. Jame su nekadašnji ponori koji su izgubili hidrogeološku funkciju. Od ostalih podzemnih kraških oblika odvajaju se po tome što je visinska razlika između ulaza i najniže tačke (dno jame) veća od dužine horizontalnih kanala.

Među najdublje jame na svetu ubrajaju se: Reseau Jean Bernard (1535 m) i Systeme de la Saint Martin (1341 m), Francuska; Snežnaja Pešćera (1402 m), Rusija; Puerta de Illamina (1338 m), Španija; Sistema Huatla (1246 m), Meksiko i još mnoge druge u Italiji, Španiji, Meksiku i Francuskoj.

Pećine su najatraktivniji podzemni oblici reljefa u kraškim terenima. Po pravilu, to je jedan ili više horizontalnih kanala različite dužine koji su razgranati u nepravilnu mrežu pukotina. To su, takođe, mesta protoka vode u podzemlje. Iz mnogih pećina su isticale, ili i danas ističu, čitave podzemne reke na površinu (vrelo Bune kod Blagaja, Mostar; pećina Potpeće kod Sevojna itd.) Za razliku od jama, u njima dominiraju horizontalni i blago nagnuti hodnici i kanali, što omogućava lakša istraživanja. Kratke pećine na stranama strmih stenskih odseka čije je udubljenje manje od širine otvora nazivaju se okapine.

Pojedine pećine ostaju suve cele godine. Veličina i oblik pećinskih kanala  uslovljena je osnovnim elementima stenske mase (rasedi i pukotine). Posebno su interesantne bigrene kadice, bazeni, koralni nakit. Pećinski nakit je bigrovitog sastava. Ukupna površina pećinskih kanala može da ide i do nekoliko desetina kilometara. Mnogobrojni tragovi materijalne kulture i crteži na zidovima pećina u Francuskoj, Španiji, severnoj Africi i drugim terenima, svedoče o povezanosti čovekove prošlosti sa kraškim oblicima reljefa.

Najpoznatije pećine u Srbiji su: Resavska, Stopića, Potpećka, Lazareva, Risovača, Rajkova, Ceremošnja, Bogovinska…

Srbija, Balkan i čitava Evropa su, kako vidimo, bogati različitim oblicima kraškog reljefa. Neki su lako dostupni i otvoreni za posetioce, do nekih je teško doći. Trebalo bi iskoristiti priliku i posetiti bar ove iz prve grupe, jer predstavljaju prava blaga prirode.